آثار مسجدمسجد جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق تعالی است. آثار مسجد در دو جنبه عبادی و تربیتی بررسی می‌شود که جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تاکید قرار گرفته است و علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. فهرست مندرجات۱.۱ - نماز خواندن در مسجد ۱.۲ - اعتکاف در مسجد ۱.۳ - حرمت ورود یا توقف جنب، حائض و نفساء ۱.۴ - جواز ورود یا توقف مستحاضه ۲ - آثار عبادی مسجد ۳ - تاریخچه معبد ۴ - جنبه‌های عبادی مسجد در قرآن ۴.۱ - جنبه‌های عبادی مسجد در روایات ۵ - کارهای ناروا در مسجد ۶ - بررسی آثار تربیتی ۶.۱ - تربیت دینی ۶.۲ - ایجاد شناخت ۶.۳ - تربیت عملی و الگویی ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - احکام فقهی عبادت در مسجدورود به مسجد و حضور در آن از نظر فقهی احکام تکلیفی مختلفی دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود. ۱.۱ - نماز خواندن در مسجدامام خمینی در این باره می‌فرماید: «خواندن نماز در مساجد، مستحب است، بلکه بدون عذر - مانند باران - در مسجد حضور نیافتن مخصوصاً برای همسایه مسجد مکروه است، حتی در حدیث آمده است: برای همسایه مسجد نماز نیست مگر در مسجد. و بافضیلت‌ترین مساجد مسجدالحرام سپس مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سپس مسجد کوفه و مسجدالاقصی سپس مسجد جامع سپس مسجد قبیله و پس از آن مسجد بازار است. و برای زنان افضل آن است که در اتاق‌هایشان نماز بخوانند و بافضیلت‌تر این است که در اتاق‌اندرونی (پستو) نماز بخوانند، و همچنین خواندن نماز در حرم ائمه (علیهم‌السّلام) خصوصاً حرم شریف امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و حائر شریف اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) مستحب است.» [۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۶۰، کتاب الصلاة، المقدمة الرابعة فی المکان، مسالة۱۷.
۱.۲ - اعتکاف در مسجداعتکاف عبارت است از ماندن در مسجد به قصد اینکه با آن بندگی خدا نماید، و لازم نیست نیّت عبادت دیگری غیر از ماندن در مسجد به آن ضمیمه شود، اگرچه احوط (استحبابی) است. و از شرایط اعتکاف آن است که «در یکی از مساجد چهارگانه، مسجدالحرام، مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسجد کوفه و مسجد بصره باشد و در غیر این مساجد محل اشکال است، پس در سایر مساجد جامع بنابر احتیاط (واجب) باید به قصد رجاء و احتمال مطلوبیّت آورده شود؛ اما در غیر مساجد جامع، مانند مسجد قبیله یا بازار جایز نیست.» [۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۲۲، کتاب الصوم، خاتمة فی الاعتکاف، القول فی شروطه، الخامس.
۱.۳ - حرمت ورود یا توقف جنب، حائض و نفساءاز جمله احکام جنب این است که بر او «حرام است داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اگرچه به طور عبور باشد.» [۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰، کتاب الطهارة، القول فی احکام الجنب، منها یحرم.
همچنین حرام است «توقف در سایر مساجد، بلکه دخول در آن‌ها به هر نحوی که باشد، مگر آنکه به نحو عبور از مسجد باشد به اینکه از دری وارد شده و از درب دیگر خارج شود و یا برای برداشتن چیزی از این مساجد داخل شود که در این صورت اشکالی ندارد.» [۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰، کتاب الطهارة، القول فی احکام الجنب، منها یحرم.
و همچنین است برای زن حائض «زیرا حائض در جمیع احکام مانند جنب است.» و برای زن نفساء که «همانند زن حائض است.» ۱.۴ - جواز ورود یا توقف مستحاضهاما توقف مستحاضه در مساجد و داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بنابر اقوی بدون غسل جایز است؛ اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که - چنان که در مورد نزدیکی با زن گذشت - بدون غسل مخصوص نماز یا غسل مستقل برای خصوص داخل شدن در مسجد در مساجد توقف ننموده و داخل مسجدین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) نشود. ۲ - آثار عبادی مسجدیکی از ارکان اساسی ادیان الهی و به ویژه اسلام، عبادت است. عبادت؛ یعنی راز و نیاز کردن با خداوند و نجوا گفتن با او. جوهر و جان این نیایش، حضور قلب و توجه به خداست. برای فراهم شدن عبادتی این چنین، به شرایط و عوامل فراوانی نیاز هست که مکان عبادت، یکی از آن‌هاست. برای نمونه، نماز در کوچه و خیابان، حتی در صورت درست بودن، نمی‌تواند با حضور قلب همراه باشد. اسلام با در نظر گرفتن مکانی به نام مسجد و قرار دادن مقرراتی ویژه برای آن، در حقیقت مکان مناسبی را برای نماز و ارتباط بندگان با خداوند پیش‌بینی کرده است. نام مسجد، گواه درستی این سخن است. مسجد؛ یعنی جای سجده، کرنش در پیشگاه خداوند و به دیگر سخن؛ یعنی جایگاه نماز و تقرب جستن به خداوند بزرگ؛ زیرا سجده، برترین نمونه و شکل عبادت و بندگی است. ۳ - تاریخچه معبدبشر بر پایه فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند را درک می‌کند و ذات پاک حق را از وابستگی به زمان و مکان خاص، منزه می‌داند. با این حال، گویا یک گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می‌کند تا در مکانی که انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می‌تواند بشر را از امواج دغدغه‌ها و اضطراب‌ها دور و به ساحل آرامش نزدیک کند. از همین رو، تاریخ معبد و پرستش‌گاه، به‌اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان‌شناسان از معبدهایی خبر می‌دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته‌اند. قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستش‌گاه‌های آن‌ها همراه کرده است. پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستش‌گاه‌های خود به جا آورند و نمازگزاران در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است. در اسلام با آن که بر نمازگزاران در مسجد تاکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است. این حکم الهی علاوه بر آن که کار را برای امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آسان کرده است، نکته‌ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که عالمان الهی آن را چنین بیان کرده‌اند: در حقیقت، با آن که همه زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می‌کند؛ یعنی آن‌ها را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ‌ترین بزرگواری‌هاست. [۱۱]
فهری، سیداحمد، پرواز در ملکوت، ص۲۳۸- ۲۳۹.
۴ - جنبه‌های عبادی مسجد در قرآنبا آن که همه گستره خاک برای امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هم‌چون، مسجد است، ولی مسجد به معنای اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می‌رود. از همین رو، جنبه‌های عبادی مسجد، از دیگر جنبه‌های آن برجسته‌تر و پرفروغ‌تر می‌نماید. در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تاکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می‌فرماید: «و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید». و در آیه دیگر می‌فرماید: «پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده‌اید وی را بخوانید، همان‌گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می‌گردید». این آیه به روشنی می‌فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می‌کند که در آن نام خداوند فراوان برده می‌شود. «و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا؛ و مساجدی که نام خدا در آن‌ها بسیار برده می‌شود». با توجه به آیه‌های ۳۶ و ۳۷ سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغول‌اند و هیچ تجارت و معامله‌ای آنان را از یاد خداوند باز نمی‌دارد. پس مسجد نخست، کانون عبادت و نماز و راز و نیاز مؤمنان با خداست. از همین رو، قرآن کریم کسانی که مردم را از یاد کردن خدا در مسجد باز می‌دارند، از ستم‌پیشه‌ترین انسان‌ها به شمار می‌رود. ۴.۱ - جنبه‌های عبادی مسجد در روایاتپیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه‌های عبادی مسجد بسیار تاکید کرده‌اند. نیم‌نگاهی به آداب و احکام مسجد، این نکته را روشن می‌کند. بیشتر این احکام نشان می‌دهد که اسلام در پی آن است که مسجد جایگاهی مناسب برای یاد کردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش کنند. به این منظور، در احکام اسلامی، انجام دادن هر کاری که ممکن است مسجد را از ایفای چنین نقشی باز دارد، نامطلوب شمرده شده است. آراستن مسجد با طلا، نقاشی‌کردن مسجد، خرید و فروش، قضاوت کردن و اجرای حدود در مسجد، ورود دیوانگان و خردسالان به مسجد، همچنین انجام کارهایی چون بلند کردن صدا و بیان سخنان بیهوده و اعلام اشیای گم‌شده و کارهایی از این دست در مسجد، هر کدام می‌تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد. تاکید بر حضور در مسجد، با حالت طهارت و پاکیزگی، ترغیب نمازگزاران نسبت به آراستن خود و استفاده از عطر و بوی خوش و زدودن بوی بد از دهان و بدن به هنگام حضور در مسجد نیز به همین سبب است. گاه دیده می‌شود که بوی ناخوشایند بدن کسی در مسجد، فضا را برای جمعی از نمازگزاران غیر قابل تحمل می‌کند و آنان را از عبادت باز می‌دارد. سخن گفتن درباره امور دنیوی نیز با محیطی که برای عبادت و یاد خداوند بنا شده، تناسبی ندارد و زمینه را برای تشویش اندیشه‌های نمازگزاران فراهم می‌کند. ۵ - کارهای ناروا در مسجدانجام دادن دو دسته از کارها در مسجد روا نیست: دسته اول اموری است که انجام آن در مسجد، با شان و منزلت خانه خدا سازگاری ندارد. دسته دوم کارهایی است که به جنبه عبادی مسجد آسیب می‌رساند. بر این مسئله بسیار تاکید کرده‌اند و در این باره چنین گفته‌اند: اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش کنند و سیاهی بکوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی که این کارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشکال ندارد. امور فرهنگی و آموزشی در مسجد، فعالیت‌های اجتماعی _ سیاسی و بخشی از امور نظامی که انجام آن در مسجد رواست، با آن که هر یک فضیلت ویژه‌ای دارد، ولی نباید به جنبه عبادی مسجد و پرستش‌گاه بودن آن خدشه وارد کند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد. جالب است بدانیم فقیهانی هم‌چون امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) که همواره بر جنبه‌های اجتماعی _ سیاسی و انقلابی مسجد تاکید می‌کنند، انجام هر عملی را که مانع عبادت مؤمنان در مسجد باشد، روا نمی‌دانند. در فتواهای گوناگونی از امام خمینی بر لزوم پرهیز از عملیات ورزشی و حتی آموزش نظامی در مسجد، با همه اهمیتی که دارد، تاکید شده است. [۱۹]
نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، ج۲، ص۱۰.
۶ - بررسی آثار تربیتییکی دیگر از آثار فردی مسجد، آثار تربیتی آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. آثار تربیتی مسجد را در سه بخش بررسی می‌کنیم: ۶.۱ - تربیت دینیتربیت، در لغت به معنای رشد و پاکیزه‌کردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه‌ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است. [۲۰]
رشیدی‌پور، مجید، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، ص۸ - ۱۲.
تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه‌های دینی است که به دین‌داری پایان می‌پذیرد و شکوفایی دینی را دربر دارد. «هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت‌پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می‌باشد». [۲۱]
پورعلی فرد، محمدمهدی، نکته‌هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، ص۱۹.
در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه‌ساز پی‌آمدهای نامطلوبی است که به صورت‌های گوناگون در زمینه‌های فردی و اجتماعی بروز می‌کند، تنها دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی می‌شود. در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می‌گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویت دینی راهنمایی می‌کند. مسجد از راه‌های گوناگون بر تربیت دینی اثر می‌گذارد. ۶.۲ - ایجاد شناختتربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امکان‌پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه آن وظیفه‌های دینی شکل یابد. برگزاری جلسه‌های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت‌های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی‌ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می‌یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش‌های اسلامی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تربیت دینی شکل می‌گیرد و در نهایت، ارزش‌ها و آرمان‌های دینی تقویت می‌شود. ۶.۳ - تربیت عملی و الگوییتربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی‌ها مربوط نیست، بلکه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری نماز جماعت، جلسه‌های دعا و نیایش، اعتکاف و مراسم‌های دینی در مناسبت‌های مذهبی از این قبیل است. تربیت الگویی، یکی ازبهترین شیوه‌های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند. ۷ - پانویس۸ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آثار مسجد»، تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۶/۲۵. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رده‌های این صفحه : آداب مسجد | احکام مسجد | دیدگاه های فقهی امام خمینی | فرهنگ و اجتماع | مراکز فرهنگی
|